Olga Ibañez Solé: "Gure genoma ez da modu uniformean kaltetzen, funtzio jakin batzuk betetzen dituzten geneak azkarrago kaltetzen dira"
2025ko urtarrilaren 22a
"Adintzearen transkripzio-marken ikerketa zelula bakarreko RNA sekuentziazio bidez" ekarpenarekin laburtu zuen sei txiotan bere tesia Txiotesia lehiaketan Olga Ibañez Solék (Donostia, 1993). Biologian graduatu zen, EHUn, eta urtebete pasa zuen Genevako Unibertsitatean eta urte-erdi Bartzelonako Unibertsitate Autonomoan. Bioinformatika eta Modelizazio Masterra egin zuen gero, Bruselan, eta bertan, hiru urte pasa zituen ikasten eta lanean. Doktoretza Biodonostia Osasun Ikerketa Institutuan egin zuen (gaur egun Biogipuzkoa OII). Tesia defendatu eta segituan Koloniara joan zen (Alemania). Bertan doktoratu osteko ikertzaile moduan ari da DNAri egindako kalteak eta zahartzea ikertzen.
Biologia ikasi eta ikerkuntzaren munduan murgildu zinen gero. Zergatik Biologia? Zergatik ikerkuntza?
Batxilergoa bukatu eta erabaki hori hartu behar izan nuenean, ez neukan batere garbi. Betidanik izan ditut askotariko interesak eta erabaki bat hartzea asko kosta zitzaidan. Erreferente batzuk aipatzekotan, lehenik gure amona aipatu nahiko nuke, biologoa baitzen. Garaian emakumeak unibertsitatera joatea ezohikoa zen arren (are gutxiago karrera zientifiko bat ikastera), Madrilera joan zen eta bertan Farmazia eta ondoren Biologiako ikasketak egin zituen. Bestetik, gure batxilergoko Biologiako irakaslea aipatu nahi dut, Kontxi. Batxilergo zientifiko-teknikoaegin nuen, baina bigarren mailan Biologia hautazko bezala aukeratu eta oso irakasle ona izan nuen. Hein batean beragatik aukeratu nuen Biologiako gradua. Bioinformatika ikasteko erabakia nire gradu-amaierako lanaren zuzendari izan zen Iratxe Zarraonaindiari zor diot. Oso esperientzia ona izan nuen Genetikako taldean eta horrek bultzatuta joan nintzen Belgikara.
Zahartzeak geneen erabileran eragiten dituen aldaketak izan dituzu ikergai. Nola sortu zen aukera?
Doktoretza egiten ari nintzen Biogipuzkoan, Ander Izetaren taldean. Doktoretzako lehen bi urteak beste hari bati tiraka pasa nituen, transkripzio-zarata (“transcriptional noise”) delakoa ikertzen. Fenomeno hori neurtzeko programa informatiko bat sortu genuen eta argitaratuta zeuden datu-multzo askori aplikatu. Nahiko frustratuta nengoen, emaitza negatiboak neuzkalako batetik, eta bestetik, beste ikerlari batzuek egindako lana erreproduzitzeko gai ez nintzelako. Testuinguru horretan, CNIOn (Centro Nacional de Investigaciones Oncologicas) egin zen kongresu batera joan nintzen, nire programa eta emaitza negatiboak aurkeztera. Bertan, DNAren kalteak ikertzen mundu-mailako aditua den Jan Hoeijmakers ikertzailearen hitzaldi bat ikusi nuen. Hitzaldi horretan aipatu zuen DNAn kalteak konpontzeko zailtasunak dituzten saguek gene luzeetan lesioak pilatzen dituztela. Hitzaldian zehar pentsatu nuen transkripzio-zarata ikertzeko erabili nituen datuetan horixe bera azter nezakeela: ea luzeraren araberako efekturik ba ote zen. Etxera itzulitakoan, efektua lehen aldiz ikusi nuen eta segituan Ander eta biok artikulua idazten hasi ginen.
Zahartu ahala, DNAk kalte eta lesioak jasaten ditu.
Hala da, batetik gure zeluletan gertatzen diren barne-prozesuen ondorioz. Adibidez, metabolismoan ekoizten diren molekula batzuk genotoxikoak dira, hau da, DNA kaltetzen dute. Bestetik, kanpotik ere gure DNAk eraso dexente jasotzen ditu: eguzkitik datozen izpi ultramoreak, esaterako. Gure bizi-baldintzen eta bizi-estiloaren arabera ere DNAk kalte gehiago ego gutxiago jasango ditu: alkohola edateak, erretzeak eta abarrek DNA kaltetzen baitute.
Gene desberdinek adintzearekin duten harremana aztertu nahi izan duzu. Zein izan da prozedura?
Gure genoman 25 mila gene inguru izan arren, denak ez ditugu hein berean erabiltzen. Zelulek gene jakin bat erabiltzen dutenean gene hori adierazten ari direla esaten dugu. Bada, gene batzuk asko adierazten dira eta beste batzuk maila baxuagoan. Tesian ikertu nuena izan zen geneen adierazpena zahartzearekin nola aldatzen den. Horretarako, transkriptoma datuak erabili nituen. Transkriptoma datuek gure gene guztien adierazpen-maila neurtzen dute. Pertsona-talde gazte eta heldu baten transkriptomak konparatzean ikusten dugu zahartzeak zer aldaketa eragiten dituen geneen adierazpenean.
Neurri berean kaltetzen dira geneak zahartzaroan? Zer erakutsi dute emaitzek?
Demagun kotxe batek 10 km-ko bidaia egin behar duela, eta beste batek 10 mila kilometrokoa. Distantzia luzea egin behar duen kotxeak segur aski oztopo gehiago topatuko ditu bidean, ezta? Bada, horixe bera gertatzen da gure geneekin. Zelula barrutik eta kanpotik datozen lehen aipatutako erasoek DNA kaltetzen dute, eta gene luzeak kaltetuta suertatzeko probabilitatea handiagoa da. Gure ikerketak erakutsi du zahartu ahala geneak luzeraren arabera kaltetzen direla, eta kalte horren ondorioz geneen adierazpen-maila ere luzeraren araberakoa dela. Zenbat eta luzeago, orduan eta gutxiago adieraziko da gene hori zahartzen garenean.
Zaurgarritasuna geneen luzeran dagoela jakin duzue. Zer ekarpen egin du aurkikuntzak?
Nire ustezi nteresgarriena hauxe da: gene luzeek funtzio bereziak betetzen dituztela. Geneak lau basez osatuta daude (A, T, C eta G) eta haien luzera base-paretan (bp-tan) neurtzen da. Giza genoman dauden 25 mila inguru geneen luzerari erreparatuta, bistakoa da batzuk motz-motzak direla (1.000-10 mila bp dituztenak); beste batzuk ertainak (demagun 10 mila-100 mila bp-koak), eta, azkenik, luzeak (100 mila bp-tik gorakoak). Azken horiek izugarri luzeak izan daitezke, 2 milioi bp. Azken talde horretan gure nerbio-sistema zentralean adierazten den gene-multzo handi bat daukagu, sinapsi neuronalak egiteko beharrezkoa dena. Ikerketa honek erakusten du gure genoma ez dela modu uniformean kaltetzen, funtzio jakin batzuk betetzen dituzten geneak azkarrago kaltetzen dira, haien luzera dela eta. Horrek pista batzuk eman diezazkiguke zahartzean neurodegenerazioa zergatik gertatzen den ulertzeko. Adibidez, Alzheimerren gaixotasuna eragiten duten mutazio asko gene izugarri luzeetan daude. Baliteke zahartzeari lotutako gaixotasun neurodegeneratibo askoren oinarria DNAk pairatzen dituen kalteetan egotea. Ondorioz, haiek saihesteko bidea kalte horiek ekiditea edota lesioak konpontzeko mekanismoak indartzea litzateke.
Txiotesian parte hartu zenuen. Zer-nolako esperientzia izan zen?
Lehen aldia nuen eta asko gustatu zitzaidan. Txiotesia bukatzean UEUren orrialdean tesi-laburpenak irakurtzen pasa nuen denbora bat eta harrituta geratu nintzen zenbat ikerketa interesgarri egiten diren. Balio izan zidan, batez ere, nire arlotik urrunago ditudan gaiez irakurtzeko.
Zeintzuk dira esku artean dituzun erronkak?
Gaur egun Alemanian bizi naiz eta bertan doktoratu osteko ikertzaile moduan lanean nabil. Nire erronka nagusia luzeraren araberako efektu hau sakonki ikertzea da, zahartzean eta beste testuinguru batzuetan. Esku artean daukagun proiektu batean haur oso goiztiarretan (22. aste inguruan jaiotzen diren haurretan) sortzen diren lesioak ikertzea. Haur goiztiar hauek bizirauteko arnasketa artifiziala behar dute, baina arnasketa artifizialak birikak kaltetzen dizkie eta horrek epe-luzerako kalteak sortzen dizkie. Kasu horietan birikek zahartze goiztiarra dutela diogu. Bada, biriken zahartze goiztiarra nola ekidin ikertzen ari gara. Helburua da haur goiztiarrekin arnasketa mekanikoa erabili ahal izatea, interbentzio baten bidez epe luzeko kalteak saihestuz.